کد مطلب:318529 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:381
بانوان همراه حضرت معصومه علیها السلام
علاوه بر همراهی جمعی از برادران، بانوانی نیز، حضرت فاطمه معصومه علیها السلام را همراهی می كردند. اسامی آنان كه ممكن است خواهران و كنیزهای حضرت بوده باشند، عبارتند از: میمونه، فاطمه صغری و خدیجه خاتون (دختران امام كاظم)، خواهر حضرت معصومه و «سلطان موصلیه» خادمه آن حضرت.
عباس فیض گوید: برخی از مورخان از محدث قمی مؤلف «حاشیه انساب المجدی» نقل كرده اند كه:
میمونه بنت موسی بن جعفر با فاطمه معصومه است و می خواهند اینطور استفاده كنند كه، فاطمه با خواهر خود میمونه همسفر بوده اند، در صورتی كه این عبارت از دفن وی در جوار فاطمه حكایت می كند.(1)
البته باید گفت كه در متن «المجدی» كه اخیراً به چاپ رسیده، از «میمونه» دخت امام كاظم علیه السلام نامی به میان نیامده است. با این حال باز هم، همراهی آن بانوی مكرمه با حضرت معصومه علیها السلام منافاتی ندارد. چه این كاروان شامل همه و یا قسمت عمده ای از خاندان موسوی، پس از یك سال تأخیر می خواست به امام رضاعلیه السلام بپیوندد. در مورد فاطمه صغری باید گفت كه امام كاظم علیه السلام دو دختر به نام فاطمه داشتند؛
1. فاطمه كبری (حضرت فاطمه معصومه علیها السلام)(2)
2. فاطمه صغری(3)
فاطمه صغری، كودكی خردسال بود و در مسیر كاروان از دنیا رفت و در روستایی از توابع آشتیان به خاك سپرده شد.(4)
خدیجه خاتون، نزدیك مزار «طیب» و «طاهر» وفات یافت و در همانجا مدفون گردید.(5) سلطان موصلیه نیز در نائین دفن شده است.
البته غیر از افراد مذكور، آقای بلاغی از شخصی به نام «سید مرتضی طبیب حضرت معصومه علیها السلام» نام می برد. او پس از ذكر نام پزشكی در نائین، نسبش را به «سید مرتضی» می رساند و می گوید:
«میرزا محمد طبیب؛ فرزندش میرزا محمد علی است كه نسبشان به سید مرتضی طبیب حضرت معصومه علیها السلام منتهی می شود كه در قم مدفون است».(6)
با توجه به نظریه های مذكور، برخی از شخصیتهای همراه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام عبارتند از: فضل، جعفر، قاسم، هارون، اسحاق، محمد، میمونه، فاطمه صغری، خدیجه خاتون (كه همه از فرزندان امام كاظم علیه السلام هستند) و خواهر حضرت معصومه علیها السلام كه نامش معلوم نیست و سلطان موصلیه خادمه حضرت معصومه علیها السلام.
مسیر كاروان
هجرت امام رضاعلیه السلام از مسیر بصره، اهواز و فارس به مرو صورت گرفت؛(7) در حالی كه، هجرت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام یك سال پس از آن، از مسیر دیگری انجام شد.
حسن بن محمد بن حسن قمی می نویسد:
«از سادات حسینیّه از فرزندان موسی بن جعفرعلیهما السلام كه به قم آمدند فاطمه دختر موسی بن جعفرعلیهما السلام بود. چنین گویند بعضی از مشایخ قم كه چون امام علی بن موسی الرضاعلیهما السلام را از مدینه بیرون كردند تا به مرو رود از برای عقد بیعت به ولایت عهد برای او فی سنة مأتین.(8)
خواهر او فاطمه بنت موسی بن جعفرعلیهما السلام در سنه احدی و مأتین(9) به طلب [برادر] بیرون آمد چون به ساوه رسید، بیمار شد. پرسید كه میان من و میان شهر قم چقدر مسافت است؟ او را گفتند كه ده فرسخ است. خادم خود را بفرمود تا او را بردارد و به قم برد. خادم او را به قم آورد...»(10)
حبیب پورمظاهر می نویسد:
«ستّیفاطمه ملقب به معصومه خاتون دختر امام موسی كاظم علیه السلام علوّ مرتبه اش زیاده از حدّ بیان است. در سال دویست و یك هجری زمان ولایت عهد حضرت امام رضاعلیه السلام با برادران خود فضل علی و جعفر و هادی و قاسم و زید با بعضی از برادرزادگان و چند خدمه از بغداد به عزم دیدار برادر عازم خراسان شدند...»(11)
از مجموع این سخنان چنین برمی آید كه كاروان حضرت فاطمه معصومه علیها السلام از شهرهای مدینه، بغداد، ساوه و قم عبور كرده است.
در صورتی كه حضرت بیمار نمی شدند، می بایست از طریق «ری» به «مرو» می رفت. اما بیماری ایشان موجب شد تا در قم اقامت نماید و در همانجا به دیدار خدا بشتابد.
اگر گفته مؤلف «بحر الانساب» را نادیده انگاریم و تنها به نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی بسنده كنیم، شهر ساوه ما را از مسیر هجرت معصومه علیها السلام از مدینه به قم آگاه می سازد. چه اینكه شهر ساوهدر مسیر مدینه، كوفه و بغداد به خراسان قرار دارد؛ بر خلافمدینه، بصره و اهواز به خراسان كه حضرت امام رضاعلیه السلام از این مسیر عبور كردند.
لسترنج گوید:
«در زمان عباسیان البته بغداد بزرگترین شهر عراق بود، ولی یك قرن پیش از آن كه این سلسله روی كار بیاید، مسلمانان قرن اول پس از فتح عراق به ساختن سه شهر بزرگ دست زدند كه واسط و كوفه و بصره باشد. این سه شهر تا چندین قرن آبادی و رونق داشت و با انبار (از شهرهای دوره ساسانیان) كه در ساحل فرات و با بغداد در یك عرض جغرافیایی بود، بزرگترین شهرهای پرجمعیت عراق را در دوره عباسیان تشكیل می دادند.»(12)
«معروفترین شاهراه ها، جاده بزرگ خراسان بود كه به شرق می رفت و پایتخت را به شهرهای ماوراء النهر در حدود چین متصل می ساخت.
این جاده از دروازه خراسان در خاور بغداد شروع می شد و از صحرا گذشته از پلهای مستحكمی كه بر روی رودخانه ها ساخته بودند، عبور می كرد تا به «حلوان» پای گردنه ای كه از آنجا به كوههای ایران می رسید، منتهی می گردید، و در اینجا به ایالت جبال وارد می شد و پس از عبور از یك سربالایی تند به كرمانشاه می رسید و ایالت جبال را با خطی مورب درنوردیده به سمت شمال خاوری می رفت و از همدان نیز می گذشت تا به «ری» می رسید، پس از عبور از ری به سمت خاور متوجه می شد و از «قومس» عبور نموده، كوههای طبرستان را در سمت چپ و كویر لوت را در جنوب خود می گذاشت، تا نزدیك بسطام به ایالت خراسان وارد می گردید و از نیشابور عبور نموده از طوس می گذشت و به مرو می رسید».(13)
«باز برمی گردیم به بغداد مركز جاده ها. شاهراه بزرگی برای زیارت مكه و مدینه از سمت باختر بغداد به جنوب متوجه گردیده به كوفه، در حاشیه بادیه عربستان، می رفت و به خط تقریباً مستقیم از آنجا گذشته به حجاز می رسید. یك جاده دیگر برای زیارت مكه از بصره تقریباً به موازات جاده اول شروع می شد و در دو منزلی شمال مكه به جاده قبلی می پیوست».(14)
شرح منازل مدینه تا بغداد
ترتیب منازل و راههایی كه در قرون اولیه مورد استفاده مسلمانان بود در كتابهای جغرافیایی ثبت شده است.
قدیم ترین جغرافی دانان اسلامی «ابن خردادبه»، «قدامه»، «یعقوبی» و «ابن رسته» هستند كه در قرن سوم هجری به تألیف كتب جغرافیایی و شناسایی جغرافیای جهان اسلام همت گمارده اند.
«ابن رسته» در «الاعلاق النفیسة» منازل بغداد تا مدینه را مشخص كرد. چون تألیف كتاب در دوره حكومت عباسیان انجام گرفته، منازل هر یك از شهرهای مهم از بغداد معین شد. چون عباسیان پس از بنای بغداد در سال 145 هجری، آن شهر را تا انقراض نظام حكومتی به دست هلاكو، ایلخان مغول در سال 656 هجری، پایتخت و مركز خلافت رژیم عباسی قرار داده بودند.
بنابراین، حضرت معصومه علیها السلام از مدینه، راه كوفه و بغداد را انتخاب كرده است. شرح منازل این مسیر به این ترتیب است.
1. مدینه تا طَرَف، 27 میل.(15)
2. طَرَف تا سقره، 7 میل.
3. سقره تا بطن النخل، 15 میل. (از طرف تا بطن النخل 22 میل می شود.)
4. بطن النخل تا مكحولین.
5. مكحولین تا حصین.
6. حصین تا عُسَیله، 13 میل. (از عُسَیله تا بطن النخل 36 میل است)
7. عسیله تا مُحْدَث، 28 میل.
8. عسیله تا معدن نقره، 43 میل. (معدن نقره، محل تلاقی راه بصره، كوفه و مدینه است).(16)
9. معدن نقره تا حاجر، 34 میل. (قَرَوری، استراحتگاه شبانه این منزل است).
عباس فیض گوید: برخی از مورخان از محدث قمی مؤلف «حاشیه انساب المجدی» نقل كرده اند كه:
میمونه بنت موسی بن جعفر با فاطمه معصومه است و می خواهند اینطور استفاده كنند كه، فاطمه با خواهر خود میمونه همسفر بوده اند، در صورتی كه این عبارت از دفن وی در جوار فاطمه حكایت می كند.(1)
البته باید گفت كه در متن «المجدی» كه اخیراً به چاپ رسیده، از «میمونه» دخت امام كاظم علیه السلام نامی به میان نیامده است. با این حال باز هم، همراهی آن بانوی مكرمه با حضرت معصومه علیها السلام منافاتی ندارد. چه این كاروان شامل همه و یا قسمت عمده ای از خاندان موسوی، پس از یك سال تأخیر می خواست به امام رضاعلیه السلام بپیوندد. در مورد فاطمه صغری باید گفت كه امام كاظم علیه السلام دو دختر به نام فاطمه داشتند؛
1. فاطمه كبری (حضرت فاطمه معصومه علیها السلام)(2)
2. فاطمه صغری(3)
فاطمه صغری، كودكی خردسال بود و در مسیر كاروان از دنیا رفت و در روستایی از توابع آشتیان به خاك سپرده شد.(4)
خدیجه خاتون، نزدیك مزار «طیب» و «طاهر» وفات یافت و در همانجا مدفون گردید.(5) سلطان موصلیه نیز در نائین دفن شده است.
البته غیر از افراد مذكور، آقای بلاغی از شخصی به نام «سید مرتضی طبیب حضرت معصومه علیها السلام» نام می برد. او پس از ذكر نام پزشكی در نائین، نسبش را به «سید مرتضی» می رساند و می گوید:
«میرزا محمد طبیب؛ فرزندش میرزا محمد علی است كه نسبشان به سید مرتضی طبیب حضرت معصومه علیها السلام منتهی می شود كه در قم مدفون است».(6)
با توجه به نظریه های مذكور، برخی از شخصیتهای همراه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام عبارتند از: فضل، جعفر، قاسم، هارون، اسحاق، محمد، میمونه، فاطمه صغری، خدیجه خاتون (كه همه از فرزندان امام كاظم علیه السلام هستند) و خواهر حضرت معصومه علیها السلام كه نامش معلوم نیست و سلطان موصلیه خادمه حضرت معصومه علیها السلام.
مسیر كاروان
هجرت امام رضاعلیه السلام از مسیر بصره، اهواز و فارس به مرو صورت گرفت؛(7) در حالی كه، هجرت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام یك سال پس از آن، از مسیر دیگری انجام شد.
حسن بن محمد بن حسن قمی می نویسد:
«از سادات حسینیّه از فرزندان موسی بن جعفرعلیهما السلام كه به قم آمدند فاطمه دختر موسی بن جعفرعلیهما السلام بود. چنین گویند بعضی از مشایخ قم كه چون امام علی بن موسی الرضاعلیهما السلام را از مدینه بیرون كردند تا به مرو رود از برای عقد بیعت به ولایت عهد برای او فی سنة مأتین.(8)
خواهر او فاطمه بنت موسی بن جعفرعلیهما السلام در سنه احدی و مأتین(9) به طلب [برادر] بیرون آمد چون به ساوه رسید، بیمار شد. پرسید كه میان من و میان شهر قم چقدر مسافت است؟ او را گفتند كه ده فرسخ است. خادم خود را بفرمود تا او را بردارد و به قم برد. خادم او را به قم آورد...»(10)
حبیب پورمظاهر می نویسد:
«ستّیفاطمه ملقب به معصومه خاتون دختر امام موسی كاظم علیه السلام علوّ مرتبه اش زیاده از حدّ بیان است. در سال دویست و یك هجری زمان ولایت عهد حضرت امام رضاعلیه السلام با برادران خود فضل علی و جعفر و هادی و قاسم و زید با بعضی از برادرزادگان و چند خدمه از بغداد به عزم دیدار برادر عازم خراسان شدند...»(11)
از مجموع این سخنان چنین برمی آید كه كاروان حضرت فاطمه معصومه علیها السلام از شهرهای مدینه، بغداد، ساوه و قم عبور كرده است.
در صورتی كه حضرت بیمار نمی شدند، می بایست از طریق «ری» به «مرو» می رفت. اما بیماری ایشان موجب شد تا در قم اقامت نماید و در همانجا به دیدار خدا بشتابد.
اگر گفته مؤلف «بحر الانساب» را نادیده انگاریم و تنها به نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی بسنده كنیم، شهر ساوه ما را از مسیر هجرت معصومه علیها السلام از مدینه به قم آگاه می سازد. چه اینكه شهر ساوهدر مسیر مدینه، كوفه و بغداد به خراسان قرار دارد؛ بر خلافمدینه، بصره و اهواز به خراسان كه حضرت امام رضاعلیه السلام از این مسیر عبور كردند.
لسترنج گوید:
«در زمان عباسیان البته بغداد بزرگترین شهر عراق بود، ولی یك قرن پیش از آن كه این سلسله روی كار بیاید، مسلمانان قرن اول پس از فتح عراق به ساختن سه شهر بزرگ دست زدند كه واسط و كوفه و بصره باشد. این سه شهر تا چندین قرن آبادی و رونق داشت و با انبار (از شهرهای دوره ساسانیان) كه در ساحل فرات و با بغداد در یك عرض جغرافیایی بود، بزرگترین شهرهای پرجمعیت عراق را در دوره عباسیان تشكیل می دادند.»(12)
«معروفترین شاهراه ها، جاده بزرگ خراسان بود كه به شرق می رفت و پایتخت را به شهرهای ماوراء النهر در حدود چین متصل می ساخت.
این جاده از دروازه خراسان در خاور بغداد شروع می شد و از صحرا گذشته از پلهای مستحكمی كه بر روی رودخانه ها ساخته بودند، عبور می كرد تا به «حلوان» پای گردنه ای كه از آنجا به كوههای ایران می رسید، منتهی می گردید، و در اینجا به ایالت جبال وارد می شد و پس از عبور از یك سربالایی تند به كرمانشاه می رسید و ایالت جبال را با خطی مورب درنوردیده به سمت شمال خاوری می رفت و از همدان نیز می گذشت تا به «ری» می رسید، پس از عبور از ری به سمت خاور متوجه می شد و از «قومس» عبور نموده، كوههای طبرستان را در سمت چپ و كویر لوت را در جنوب خود می گذاشت، تا نزدیك بسطام به ایالت خراسان وارد می گردید و از نیشابور عبور نموده از طوس می گذشت و به مرو می رسید».(13)
«باز برمی گردیم به بغداد مركز جاده ها. شاهراه بزرگی برای زیارت مكه و مدینه از سمت باختر بغداد به جنوب متوجه گردیده به كوفه، در حاشیه بادیه عربستان، می رفت و به خط تقریباً مستقیم از آنجا گذشته به حجاز می رسید. یك جاده دیگر برای زیارت مكه از بصره تقریباً به موازات جاده اول شروع می شد و در دو منزلی شمال مكه به جاده قبلی می پیوست».(14)
شرح منازل مدینه تا بغداد
ترتیب منازل و راههایی كه در قرون اولیه مورد استفاده مسلمانان بود در كتابهای جغرافیایی ثبت شده است.
قدیم ترین جغرافی دانان اسلامی «ابن خردادبه»، «قدامه»، «یعقوبی» و «ابن رسته» هستند كه در قرن سوم هجری به تألیف كتب جغرافیایی و شناسایی جغرافیای جهان اسلام همت گمارده اند.
«ابن رسته» در «الاعلاق النفیسة» منازل بغداد تا مدینه را مشخص كرد. چون تألیف كتاب در دوره حكومت عباسیان انجام گرفته، منازل هر یك از شهرهای مهم از بغداد معین شد. چون عباسیان پس از بنای بغداد در سال 145 هجری، آن شهر را تا انقراض نظام حكومتی به دست هلاكو، ایلخان مغول در سال 656 هجری، پایتخت و مركز خلافت رژیم عباسی قرار داده بودند.
بنابراین، حضرت معصومه علیها السلام از مدینه، راه كوفه و بغداد را انتخاب كرده است. شرح منازل این مسیر به این ترتیب است.
1. مدینه تا طَرَف، 27 میل.(15)
2. طَرَف تا سقره، 7 میل.
3. سقره تا بطن النخل، 15 میل. (از طرف تا بطن النخل 22 میل می شود.)
4. بطن النخل تا مكحولین.
5. مكحولین تا حصین.
6. حصین تا عُسَیله، 13 میل. (از عُسَیله تا بطن النخل 36 میل است)
7. عسیله تا مُحْدَث، 28 میل.
8. عسیله تا معدن نقره، 43 میل. (معدن نقره، محل تلاقی راه بصره، كوفه و مدینه است).(16)
9. معدن نقره تا حاجر، 34 میل. (قَرَوری، استراحتگاه شبانه این منزل است).
1) گنجينه آثار قم، ج 1، ص 389-390.
2) عمدة الطالب، ص 196؛ الارشاد، ص 303؛ تاريخ قم، ص 199؛ اعلام الوري، ج 2، ص 312.
3) الارشاد، ص 302؛ عمدة الطالب، ص 196؛ سفينة البحار، ج 2، ص 376.
4) سيماي آشتيان، ص 98؛ فصلنامه آشتيان، سال اول، ش 2، ص 69.
5) تربت پاكان، ج 2، ص 171.
6) امامزاده حيدر مدفون در محله كلدان نائين» است و سلطان موصله يا «موصلية» كه گويند، برخي ايشان را خادمه حضرت معصومه سلام الله عليها و اهل موصل مي دانند، اگر اين نظر را بپذيريم بايد گفت: ايشان پس از رحلت حضرت معصومه عليها السلام به نايين رفته است. تاريخ نائين، ج 1، ص 66.
7) تاريخ نائين، ج 1، ص 207.
8) تاريخ قم، ص 199-200.
9) سال 200 ه .ق.
10) سال 201 ه .ق.
11) تاريخ قم، ص 213.
12) بحر الانساب، ج 2، ص 160.
13) جغرافياي تاريخي سرزمينهاي خلافت شرقي، ص 3 و 4.
14) همان، ص 10.
15) همان، ص 12.
16) مسالك و ممالك، اصطخري، ص 28؛ اعلاق النفيسة، ص 26.